ایران اسلامى با تاریخ درخشان مهد پرورش علماء، و دانشمندان بزرگ مسلمانى بوده است که به داشتن این ستارگان علم و فضیلت مباهات دارد.
یکى از این بزرگان علامه مولى احمد بن محمد مهدى نراقى، معروف به فاضل نراقى (م 1245 ق) است. وى در چهاردهم جمادى الثانى، در عهد سلطنت کریم خان زند در سال 1185 ق در خاندان علم و فضیلت در نراق دیده به جهان گشود.
وى دوران نوجوانى و جوانى را در شهر کاشان و در محضر پدر بزرگوارش محقق نراقى (م 1209 ق) حدود سالهاى 1190 تا 1205 در پانزده سال اواخر عمر پدر بزرگوارش ـ به تحصل دوره‏هاى مقدمات، سطح و خارج گذراند و عمده تحصیل وى در این ایام مى‏باشد. وى درباره پدرش غالبا عبارت (من الیه فى جمیع العلوم استنادى) را بکار برده است.
از همان ابتدا وى با استعداد قوى و همت عالى و ذهن توانایى که داشت بسرعت مدارج علمى را طى نموده و خود شروع به تدریس معالم و مطول نمود.
وى در حالیکه در سال 1205 به درجه اجتهاد نائل شده بود همراه پدر بزرگوارش به عتبات عالیات مشرف و مراتب عالى تحصیلات حوزوى را در آنجا مى‏گذراند.
در آنجا از محضر بزرگانى همچون سید محمد مهدى بحرالعلوم (م 1212ق) سید على طباطبائى، صاحب الریاض (م 1231ق)، سید مهدى شهرستانى (م 1216ق)، شیخ محمد جعفر نجفى (م 1228 ق)، استفاده‏هاى وافرى برده و به تدریس، تحقیق و تألیف مى‏پردازد (1) هنوز بیش از چهار سال از اقامت وى در نجف اشرف نمى‏گذشت که به خاطر وفات پدر بزرگوارش در سال 1209 ق بناچار به کاشان باز مى‏گردد و به جاى پدرش مسؤلیت اداره حوزه علمیه، تدریس و خدمت به مردم آن سامان را به عهده مى‏گیرد.
حوادث سیاسى و اجتماعى زمان وى
دو جنگ بزرگ بین روسیه و ایران در سالهاى 1222 و 1241 ق که منجر به دو عهدنامه گلستان و ترکمان‏چاى شد از حوادث زندگانى وى مى‏باشد.
از دیگر حوادث زندگى وى قتل محمد خان قاجار در سال 1212ق است فتحعلى شاه که پس از او به حکومت رسید با توجه به ایمان دینى مردم و از باب مصلحت و براى مشروعیت دادن به حکومتش به دنبال جلب نظر علما بود وى در هنگام جلوس بر تخت سلطنت از شیخ جعفر نجفى معروف به کاشف الغطاء که از بزرگان فقها در زمان او بود اجازه گرفت و سپس از مولى احمد که بزرگترین شخصیت علمى و مرجع شیعیان ایران بود درخواست نمود که رساله عملیه‏اى را تألیف نماید تا به دستورات آن عمل شود مولى احمد به دلیل تمایل شاه رساله وسیلة النجاة را در دو مجلد نوشته به او هدیه نمود.
پس از فرار نیروهاى ایرانى در جنگ سال 1219 و 1228 و به اشغال در آمدن بعضى از مناطق ایران به وسیله نیروهاى روسى و ظلم و اجحاف آنان به مردم علماى بزرگى همچون سید محمد مجاهد (م 1242 ق) و مولى احمد سید نصر الله استرآبادى، سید محمد تقى قزوینى (م 1270 ق) به دربار شاه رفته و از شاه خواستند که آنها را بیرون کند فتوى به جهاد دادند و گفتند هر کس از جهاد رو برگرداند گناه کرده و از شیطان تبعیت کرده است. (2)
در نتیجه تلاش علما، شاه به جمع آورى نیرو و جنگ با آنان پرداخت اگر چه در ابتدا ایرانیان پیروز شدند و آنان را بیرون کردند اما به دلیل کمبود تجهیزات جنگى نیروهاى ایران شکست خوردند و در نتیجه معاهده ترکمان‏چاى به ایران تحمیل شد.
اگر چه در این جنگ ایرانیان موفق نشدند اما تلاش در مقاومت آنان با عده و تجهیزات کم در طول تاریخ به عنوان سند افتخار از مقاومت این مردم و تلاش علماى آگاه در برابر تهاجم بیگانه باقى ماند.
فرزندان
در مقدمه معراج السعادة چاپ امیر کبیر، فرزندان مولى احمد را دو پسر ذکر نموده‏اند به نامهاى حاج ملا محمد معروف به حجت الاسلام و ملقب به خاتم المجتهدین که داماد میرزاى قمى صاحب قوانین بوده است.
و پسر دیگر وى نصیرالدین نام داشته که فردى فاضل و دانشمند و ادیب بوده و داراى تألیفات زیادى است. اما در کتاب مشاهیر کاشان و تاریخ اجتماعى کاشان، تعداد فرزندان ملا احمد 8 نفر ذکر شده که همگى پسر و از فضلا بوده‏اند و نامهاى آنان را حاج ملا احمد، میرزا محمد نصیر، ملا محمد تقى، میرزا ابراهیم، حاج ملا محمد جواد، ملاهاشم، ملا محمد على، میرزا نصرالله و مهمترین آنها را حاج ملا محمد و حاج ملا محمد جواد ذکر نموده‏است.
اما آنچه در کتب تراجم دانشمندان و فقهاى شیعه ذکر شده 4 پسر فاضل و دانشمند وى بدین شرح است: ملا محمد (1215ـ 1297 ق) معروف به عبدالصاحب، محمد نصیر (1219ـ 1273ق) ابوتراب (1221ـ 1262)، محمد جواد (1222ـ 1278ق) که تفصیل آثار و تألیفات آنان خواهد آمد.
اساتید
اگر چه در مقدمه کتاب عوائد الایام اساتید مولى احمد را فقط پدرش و آیة الله بحرالعلوم بیان شده است و آمده که انه لم یتلمذ عند احد غیر والده و بحر العلوم، بل کان صدیقا لهم و یروى عنهم بالاجازة و قدلقى البعض منهم خلال استفاره الى العتبات: فقط از پدرش و بحر العلوم درس گرفته است و با دیگران دوست بوده و مشایخ اجازه وى بوده‏اند و بعضى دیگر را در بین سفرهایش به عتباب عالیات ملاقات نموده است. ولى با توجه به عبارت روضات الجنات ج 7/202 که در ضمن نقل اجازه‏اش به بعضى از فقهاى بزرگ معاصرش آمده است ثم اخذ، حضرة المجیز فى تفصیل سائر مشایخ شخصه العزیز و بداء منهم بالسید العلامه الطباطائى النجفى، ثم بالسید الفهامة العلائى الکربلائى، ...
و با توجه به الذریعه ج 1/145 در مورد اجازه وى به آقا محمد على بن محمد باقر هزار جریبى (م 1245ق) آمده است قد ذکر المجیز فیها من مشایخه خمسة، والده و آیة الله بحر العلوم و میرزا مهدى الشهرستانى، صاحب الریاض و الشیخ الاکبر
و یا در پایان اجازه‏اش به برادرش محمد مهدى بن محمد مهدى که از اساتیدش تعبیر به مشایخى العظام و اساتیدى الکرام الذین هم آبائى الروحانیون دارد که نشان از تعداد بیش از دو نفر دارد، بنابراین بنظر مى‏رسد که اساتید وى بیش از دو نفر بوده‏اند اما از پدرش و آیة الله بحر العلوم بیش از دیگران استفاده نموده است.
شاگردانش
اگر چه شاگردان ملا احمد زیاد بوده‏اند و آنچنانکه در مقدمه کتاب خزائن وى، استاد على‏اکبر غفارى نقل نموده که بیش از 20 اجازه از وى موجود است که در نزد فاضل معاصر حسن نراقى موجود است (3) اما نام بعضى از آنان که در دسترس مى‏باشند عبارتند از:
1ـ شیخ مرتضى انصارى (م 1281 ق) وى بین سالهاى 1241 تا 1244 در اواخر عمر شریف مولى احمد از محضر وى استفاده نموده است.
2ـ برادر فاضل و دانشمندش محمد مهدى بن محمد مهدى نراقى (م 1286ق) معروف به آقا بزرگ
3ـ سید شفیع چابلقى (م 1280 ق)
4ـ محمد حسن جاسبى
5ـ فرزندش محمد بن احمد (م 1297 ق) ملقب به عبد الصاحب و معروف به حجة الاسلام، داماد محقق قمى
6ـ برادرش میرزا ابوالقاسم کاشانى (م 1256ق)
وى در سلسله مشایخ بسیارى از متأخرین از طریق شاگردانش بخصوص شیخ مرتضى انصارى مى‏باشد که مى‏توان از محدث نورى صاحب مستدرک الوسائل امام خمینى قده و مرحوم آیة الله عظمى نجفى مرعشى نام برد.
جایگاه علمى
مولى احمد نراقى در بین علماى قرون اخیر از جایگاه خاصى برخوردار است وى در علوم مختلف اصول فقه، فقه، حدیث، رجال، درایة، ریاضیات، نجوم، حکمت، کلام، اخلاق، ادبیات و شعر سرآمد علماى زمان خود بوده است.
هوش سرشار، سهولت فراگیرى علوم متعدد، عمق تحقیق و وسعت تتبع و عنایات خاص الهى، او را در طول تاریخ دانشمندان شیعه به عنوان فقیهى کم نظیر مطرح ساخته است.
وى از همان دوران جوانى مسئولیت مرجعیت و ریاست و زعامت دین و دنیاى مردم کاشان و قسمتهاى وسیعى از ایران را برعهده داشت و کلمات معاصرین و علماى پس از وى شاهد بر این مطلب مى‏باشد .
ابتکارات و ابداعات
اگرچه در زمان وى فقهاى بزرگ و مشهورى وجود داشته‏اند اما شخصیت اجتماعى وى درکنار ابعاد دیگر، او را از دیگران ممتاز نموده است.
اشتغال به امور اجتماعى و سیاسى و سعى وى در طرح مباحث جدید فقهى به گونه‏اى که با مسائل مستحدثه هماهنگ باشد او را به فقیهى زمان شناس، مبتکر و مجدد که حقایق زمان خود را بخوبى درک مى‏کرد تبدیل کرده بود نمونه‏هایى از درک عمیق از حقایق و تحقیق فراگیر وى را در کتاب عوائد الایام مى‏توان دید طرح مبحث ولایت فقیه از نمونه‏هاى بارز این ابتکارات مى‏باشد وى بر خلاف اکثر فقهاى قبل از خود به این بحث به صورت یک مسئله فرعى جزئى نگاه مى‏کردند و آن را در امور حسبیه و صرف موارد زکاة و خمس منحصر مى‏دیدند، بین حکومت اسلامى و مبحث ولایت فقیه جمع نموده و آن را به صورت مفصل و منسجم مطرح نموده است.
تألیفات: از مولى احمد تألیفات متعددى در علوم مختلف بجاى مانده است که عبارتنداز:
فهرست کتابهاى فقهى
1ـ الاطعمة و الاشربة
2ـ اسرار الحج
3ـ الرسالة العملیة
4ـ الرسائل و المسائل
5ـ حاشیه الروضة البهیة
6ـ رسالة الرضاع
7ـ رسالة فى منجزات المریض
8ـ عوائد الایام من مهمات الاحکام
9ـ القضاء و الشهادات
10ـ مستند الشیعه فى احکام الشریعة
11ـ مناسک حج
12ـ وسیلة النجاة
13ـ هدایة الشیعه
14ـ تذکرة الاحباب
فهرست کتابهاى اصول فقه
1ـ اجتماع امر و نهى
2ـ اساس الاحکام فى تنقیح عمدة المسائل الاصول بالاحکام
3ـ تنقیح الفصول فى شرح التجرید
4ـ حجیة المظنة
5ـ عین الاصول
6ـ عین الیقین
7ـ مفتاح الاحکام فى اصول الفقه یا مفتاح الاصول
8ـ مناهج الاحکام فى اصول الفقه یا مناهج الاصول الى على الاصول
فهرست کتابهاى ریاضى و هیئت
1ـ شرح محصل الهیئة
2ـ شرح رسالة الحساب
3ـ حاشیة اکرنا ذوسیوس حاشیه بر تحریر اکر مولى مهدى نراقى
فهرست کتابهاى فلسفى
1ـ سیف الامة و برهان الملة
فهرست کتابهاى اخلاقى
1ـ معراج السعادة
فهرست کتابهاى متفرقه
1ـ دیوان صفائى نراقى
2ـ خزائن
3ـ طاقدیس یا مثنوى لسان الغیب یا مثنوى شفائى
4ـ مشکلات العلوم
5ـ شرح حدیث جسد المیت
گفتار بزرگان
1ـ سید محمد شفیع جاپلقى بروجردى از شاگردان وى
الفاضل العالم المحقق المدقق، و البحر الزاخر الفائق على الاوائل و الاواخر، و الجامع بین المعقول و المنقول برادر وى حاج مولى محمد مهدى نراقى معروف به آقا بزرگ (الروضة البهیة فى الاجازات الشفیعیة /16)
2ـ الاستاذ الاعلم و الشیخ المعظم البحر المتلاطم المواج، الذى ملأ ذکر مفاخر جمیع الفجاج عمدة فقهاء الکرام و زبدة العلما الفخام (لباب الالقاب/175)
3ـ صاحب لباب الالقاب:
هو کوالده القمقام من مشاهیر علماء الاسلام و معاریف الفقها الاعلام بل کان اعلمهم و افقههم و افضلهم و اتقنهم فى عصره و اشهرهم فى دهره (لباب الالقاب/94)
4ـ صاحب روضات الجنات
فحل الفحول و فخر اهل المعقول و المنقول، العارج الى ذروة معارج الرفعة و التراقى الحاج مولانا احمد بن مهدى بن ابى‏ذر الکاشانى النراقى، کان بحر مواجا و یما عجاجا و استاذا ماهرا و عمادا کابرا و ادیبا شاعرا من کبراء الدین و عظماء المجتهدین (روضات 1/95)
5ـ شیخ آقا بزرگ تهرانى عالم کبیر و فقیه بارع و مصنف جلیل و جامع متبحر و رئیس مطاع و کان رحمه الله من الصلحاء الاتقیاء و الابرا و الاخیار عطوفا على الفقراء شفیقا على الضعفاء، ساعیا فى قضاء الحوائج (الکرام البررة 1/116)
6ـ محدث قمى در الفوائد الرضویة: / 410:
العالم العابد و الفاضل الفقیه النبیه و الشاعر الادیب، السراج الوهاج و البحر العجاج فحل الفحول و بحر اهل المعقول و المنقول.
7ـ علامه محمد على مدرس تبریزى در ریحانة الادب 6/ص 160
من فحول علماء الدین و اکابر المجتهدین فقیه اصولى محدث رجالى، نجومى و ریاضى متبحر فى المعقول و المنقول و استاذ ماهر و شاعر بلیغ و زاهد متقى
وفات فاضل نرافى
این ستاره فروزان آسمان فقه و فقاهت در 23 ربیع الثانى سال 1245 ق در اثر بیمارى وبا که نراق و کاشان و اطراف آن را فراگرفته بود چشم از جهان فروبست بدن مطهر او به نجف اشرف منتقل و در جانب صحن مرتضوى و پشت سر مبارک مولى الموحدین على بن ابى طالب (ع) و در کنار قبر پدر بزرگوارش به خاک سپرده شد.

پى‏نوشت‏ها:
.1 الذریعه 1/145، روضات الجنات 7/ 200
.2 تاریخ سیاسى و دیپلماسى ایران صفحه 211، ناسخ التواریخ 1/358، 359
.3 الخزائن: